مبدأ گاهشماري هجري خورشيدي مانند گاهشماري هجري قمري، سال هجرت پيامبر اسلام، محمد، سال ۶۲۲ ميلادي از مكه به مدينه مي‌باشد. آغاز هجرت پيامبر اسلام از مكه روز دوشنبه (۱ ربيع‌الاول/ ۲۴ شهريور سال ۱ هجري) برابر با ۱۳ سپتامبر ۶۲۲ ميلادي قديم (ژوليني) و ۱۶ سپتامبر ۶۲۲ ميلادي جديد (گرگوري) و ورود پيامبر به مدينه روز ۸ ربيع‌الاول همان سال مي‌باشد.
سرآغاز گاهشماري
سرآغاز گاهشماري هجري شمسي روز جمعه «۱ فروردين سال ۱ هجري خورشيدي» (۲۹ شعبان ۱ سال پيش از هجرت) برابر با ۱۹ مارس ۶۲۲ ميلادي قديم (ژوليني) و ۲۲ مارس ۶۲۲ ميلادي جديد (گرگوري) است.[۲] البته روز اول سال يك هجري شمسي (از ۱ فروردين تا ۲۴ شهريور) ۵ ماه و ۲۴ روز پيش از هجرت پيامبر (كمتر از يك سال) است.
سال، فصل‌ها، ماه‌ها و روزها
اين گاهشماري از ۳۶۵ روز در قالب ۱۲ ماه تشكيل شده است و براساس گاهشماري جلالي (دقيق‌ترين تقويم جهان[نيازمند منبع]) سرآغاز آن اعتدال بهاري در نيمكرهٔ شمالي است. با اين تفاوت كه مبدأ آن هجري است. طراحان گاهشماري جلالي، گروهي رياضيدان و اخترشناس بودند كه نامدارترين آنها حكيم خيام رياضيدان و شاعر ايراني بود. اينان به سفارش ملكشاه سلجوقي و با اصلاح گاهشماري يزدگردي به اين گاه‌شمار نوين دست يافتند. گاهشماري جلالي با حفظ سرآغاز و طول سال با تغيير مبدأ، اسامي و طول ماه‌ها در قالب گاهشماري هجري شمسي برجي درآمده و باز با تغييراتي در طول ماه‌ها ضمن تنوع اسامي آنها، عنوان تقويم هجري شمسي پيدا كرد.
اين تقويم بر پايه سال اعتدالي خورشيدي برابر با ۳۶۵٫۲۴۲۱۹۸۷۸ روز است؛ كه سال تقويمي آن ۳۶۵ و ۳۶۶روزه (كبيسه) مي‌باشد.
هر سال داراي ۴ فصل با نام‌هاي بهار، تابستان، پاييز و زمستان است و هر فصل ۳ ماه دارد و هر ماه تقريباً ۴ هفته و هر هفته ۷ روز با نام‌هاي شنبه، يكشنبه، دوشنبه، سه‌شنبه، چهارشنبه، پنجشنبهو جمعه (آدينه) دارد. هر سال با ۱ فروردين و فصل بهار آغاز مي‌شود.
بلندترين روز سال در ۱ تير و بلندترين شب سال در شب يلدا (از غروب ۳۰ آذر تا طلوع آفتاب در ۱ دي) رخ مي‌دهد. طول ماه‌هاي اين گاهشماري در طول تاريخ و در كشورهاي مختلف متفاوت بوده است، ولي از حدود سال ۱۳۴۸ در ايران و افغانستان طول ماه‌ها يكسان است.[۳] طول ماه‌ها در نيمه اول سال ۳۱ روزه و در نيمه دوم سال ۳۰ روزه است با اين تفاوت كه ماه پاياني (اسفند) ۲۹ روزه است و تنها در سالهاي كبيسه ۳۰ روز خواهد داشت. طول و نام كنوني اين ماه‌ها در جدول زير آمده است:
ماه‌هاي هجري خورشيدي
فارسي
(ايران)فارسي
(افغانستان)[۵]پشتو[۶]
(افغانستان)كرديتركي
آذربايجاني
۱۳۱فروردينحَمَلوريخاكه‌لێوهآغلارگولر۲۱ مارس – ۲۰ آوريل
بهار
۲۳۱ارديبهشتثَورغوييگوڵانگولن۲۱ آوريل – ۲۱ مه
۳۳۱خردادجَوزاغبرګوليجۆزەردانقيزاران۲۲ مه – ۲۱ ژوئن
۴۳۱تيرسَرَطانچنګاښپووشپەڕقورا پيشيرن۲۲ ژوئن – ۲۲ ژوئيهتابستان
۵۳۱مرداداَسَدزمريگەلاوێژقويروق دوغان۲۳ ژوئيه – ۲۲ اوت
۶۳۱شهريورسُنبُلهوږيخەرمانانزومار۲۳ اوت – ۲۲ سپتامبر
۷۳۰مهرمِيزانتلهڕەزبەرخزل۲۳ سپتامبر – ۲۲ اكتبر
پاييز
۸۳۰آبانعَقرَبلړمخەزەڵوەرقيروو۲۳ اكتبر – ۲۱ نوامبر
۹۳۰آذرقَوسليندۍسەرماوەزآذر۲۲ نوامبر – ۲۱ دسامبر
۱۰۳۰ديجَدْيمرغوميبەفرانبارچيلله۲۲ دسامبر – ۲۰ ژانويهزمستان
۱۱۳۰بهمندَلوسلواغهڕێبەنداندوندوران۲۱ ژانويه – ۱۹ فوريه
۱۲۲۹-۳۰[۷]اسفندحوتكبرەشەمەبايرام۲۰ فوريه – ۲۰ مارس- تقويم 98
تاريخچه
گاهشماري هجري خورشيدي، تكامل‌يافته گاهشماري ايراني در دوره اسلامي با مبدأ هجري است. گاهشماري ايراني برگرفته از گاهشماري بابلي با سال ۱۲ماه سي روزه بوده كه هر ۶سال يكبار ۱۳ماهه مي‌شده‌است. همه اينگونه تقويم‌هاي ۳۶۵روزه برگرفته از تقويم مصري اند. اين تقويم در دوره هخامنشيان تغييراتي كرده و بصورت تقويم زرتشتي درآمد. در زمان اردشير اول پادشاه ساساني تقويم ايراني متأثر از تقويم جولياني به سال ۳۶۵روزه درآمد و به آخر سال ۵ روز اضافه شد و در دوره يزدگرد سوم هم تغييراتي كرد. پس از شكست ايرانيان و تسلط اعراب گاهشماري هجري قمري جايگزين تقويم خورشيدي ايراني شد. اما بجهت ضرورت تعيين سال فصلي و مالي جهت زمان پرداخت ماليات كشاورزان، تقويم خورشيدي (ازجمله: گاهشماري خراجي) كاربرد داشت اما از مبدأ حقيقي آن گاه تا دوماه عقب مي‌افتاد.[۸]
در ۳ رمضان ۴۷۱ هجري قمري، گاهشماري جلالي كه شكل كاملتر گاهشماري ايراني بود ايجاد شد. اين تقويم ضمن تغييراتي درقالب گاه‌شمار هجري خورشيدي (برجي) درآمده، در ۲ اسفند ۱۲۸۹ بعنوان گاهشماري مالي كشور رسميت يافت. پس از آن با تغييراتي در عناوين ماه‌ها و تعديل آنها درقالب تقويم هجري خورشيدي، در تاريخ ۱۱ فروردين ۱۳۰۴ تقويم رسمي ايران اعلام شد. تا قبل از آن تقويم هجري قمري كاربرد عمومي داشت.[۹]
گاهشماري هجري خورشيدي برجي
گاهشماري هجري خورشيدي را نخستين بار ميرزا عبدالغفارخان نجم‌الدوله اصفهاني (معلم رياضيات مدرسه دارالفنون) با توجه به گاهشماري جلالي استخراج كرد. گاهشماري جلالي بدستور ملكشاه سلجوقي، براساس گاهشماري يزدگردي با تطبيق دقيق آغاز سال با اعتدال ربيعي شكل گرفت. مبدأ آن روز ۱۰ رمضان ۴۷۱ هجري قمري، برابر با اول نوروز سال نخستين جلالي بود و طول ماه‌هاي آن مانند گاهشماري يزدگردي و اسامي آنها فارسي بوده است.[۱۰]
نجم‌الدوله براي اولين بار عبارت ۱۲۶۴ هجري شمسي را در حاشيه تقويم سال ۸۰۷ جلالي مطابق ۳–۱۳۰۲ هجري قمري ذكر كرد و از آن تاريخ به بعد، گاهشماري را در ايران رايج كرد كه براي اولين بار اساس آن شمسي و مبداء آن هجرت پيامبر اسلام از مكّه به مدينه باشد. ماه‌هاي آن براساس اسامي عربي برج‌هاي دوازده‌گانه فلكي (حمل، ثور، جوزا ... حوت) و طول آنها برمبناي توقف نسبي خورشيد در بروج مذكور ۲۹ تا ۳۲روزه بود. گاهشماري كه او نوشت، به گاهشماري هجري شمسي بُرجي معروف است. اين گاه‌شمار در دوره دوم مجلس شوراي ملي ايران در ۲۱ صفر ۱۳۲۹ مطابق ۲ اسفند (حوت) ۱۲۸۹، به عنوان مقياس رسمي زمان محاسبات مالي كشور پذيرفته شد.[۱۱][۱۲] دست‌كم تا ربع قرن پيش از آن، تقويمهايي بر اساس گاهشماري هجري شمسي در ايران استخراج و چاپ مي‌شد. ۱۵ سال بعد در پنجمين دوره مجلس شوراي ملي قانون گاهشماري هجري شمسي به تصويب رسيد.[۱۳]
ماه‌هاي گاه‌شمار هجري خورشيدي برجي، بين ۲۹ تا ۳۲روزه و طول ماه‌ها در هرسال بستگي به توقف سالانه خورشيد در هر برج متفاوت بوده است. طول ماه‌ها: حمل (۳۰ يا ۳۱روزه)، ثور (۳۱ يا ۳۲روزه)، جوزا (۳۱ يا ۳۲روزه)، سرطان (۳۱ يا ۳۲روزه)، اسد (۳۱ يا ۳۲روزه)، سنبله (۳۰ يا ۳۱روزه)، ميزان (۳۰ يا ۳۱روزه)، عقرب (۲۹ يا ۳۰روزه)، قوس (۲۹ يا ۳۰روزه)، جدي (۲۹ يا ۳۰روزه)، دلو (۲۹ يا ۳۰روزه)، حوت (۲۹ يا ۳۰روزه).[۱۴]
گاهشماري رسمي ايران
نوشتار اصلي: گاهشماري ايران
گاهشماري هجري خورشيدي، بر اساس مباني گاهشماري جلالي (ايجاد شده در ۴۷۱ قمري) و پس از تغييراتي در گاهشماري جلالي در قالب گاهشماري هجري خورشيدي برجي در سال ۱۲۸۹ خورشيدي براي امور مالي كشور رسميت يافت. با تغييراتي در عناوين ماه‌ها و تعديل آنها در تاريخ ۱۱ فروردين ۱۳۰۴ هجري خورشيدي تقويم رسمي ايران اعلام شد.[۱۵]
در آخرين روزهاي سال ۱۳۰۳ و اولين روزهاي سال ۱۳۰۴ ش، نمايندگان پنجمين دوره مجلس شوراي ملي گاهشماري هجري شمسي كنوني ايران را تصويب كردند. بر اساس اين قانون استفاده از گاهشماري خَتا و اويغور (گاهشماري دوازده حيواني) منسوخ شد (در حالي كه استفاده از گاهشماري دوازده حيواني همچنان در فرهنگ عمومي مردم ايران رواج دارد) و گاهشماري هجري شمسي با مبدأ هجرت پيامبر اسلام از مكه به مدينه و با طول سال شمسي و با نام ماه‌هاي فارسي ميانه مورد استفاده قرار گرفت. مبدأ اين گاهشماري، اول فروردين سال اول هجرت پيامبر است؛ يعني، ۱۱۹ روز پيش از مبدأ گاهشماري هجري قمري و ۱۷۹ روز پيش از هجرت. در عمل بين كبيسه‌هاي اعمال شده در اين گاهشماري با گاهشماري جلالي اختلافهايي وجود دارد. آنزمان براي رفع چنين اختلافاتي در گاهشماري هجري شمسي، هيئت اصلاح تقويم تشكيل شده. اين هيئت همان روش كلي كبيسه‌گيري گاهشماري ميلادي گرگوري را پيشنهاد كرد و علاوه بر آن آرايه جديدي براي تعديل كبيسه‌گيري عرضه نمود. امروزه روش سهل ممتنعي براي استخراج دوره‌هاي‌كبيسه در گاهشماري هجري شمسي ابداع شده است. طول ماه‌هاي آن در نيمه نخست سال ۳۱روزه و درنيمه دوم سال ۳۰روزه است كه در سالهاي غيركبيسه ماه آخر ۲۹روزه است. سالهاي عادي آن ۳۶۵روزه و هر چهار يا پنج سال يكبار كبيسه‌گيري ۳۶۶روزه مي‌شود. تنها دريك وقفه زماني بين ۲۴ اسفند ۱۳۵۴ تا ۵ شهريور ۱۳۵۷،تقويم شاهنشاهي تقويمي جديد با مبدأ تقريبي آغاز حكومت كوروش، فقط با مبدأ متفاوت (۱۱۸۰ سال افزوده) نسبت به تقويم هجري شمسي، بجاي آن تقويم رسمي ايران اعلام شده بود.- تقويم 96
كبيسه‌هاي تقويم هجري شمسي از طريق قاعده نوروز تحويلي محاسبه لحظه تحويل سال و مقايسه آن با لحظه ظهر حقيقي را براي نصف النهار رسمي ايران تعيين مي‌شود. طول جغرافيايي نصف النهار رسمي ايران ۵۲/۵ درجه شرقي است. در اينجا يكي از دو حالت زير ممكن است اتفاق بيفتد:
اگر لحظه تحويل سال، بين بعد از ظهر سيصد و شصت و پنجمين و قبل از ظهر سيصد و شصت و ششمين روز سال واقع شود، سيصد و شصت و ششمين روز سال را نوروز، و سال تمام شده را عادي به حساب مي‌آورند
اگر لحظه تحويل سال، در بعد از ظهر سيصد و شصت و ششمين روز سال واقع شود، سيصد و شصت و هفتمين روز سال را نوروز، و سال تمام شده را كبيسه به حساب مي‌آورند.
كشوري با ممنوعيتهاي عجيب و غريب !
مهر طلاق از شناسنامه زنان مطلقه حذف مي‌شود؟/ عقدكردهها نميتوانند ازدواج اول را پنهان كنند